این روزها همه افراد جامعه در هر گروه سنی و با هر موقعیت اجتماعی در معرض خطر کلاهبرداری قرار دارند. کلاهبردارها هر روزه از شیوه‌ها و روش‌های جدید و مبتکرانه برای فریب دادن مردم و تصاحب مال آن‌ها استفاده می‌کنند.
در یک دسته‌بندی کلی، می‌توان کلاهبردارها را به دو گروه کلاهبردارهای اینترنتی و غیراینترنتی تقسیم‌بندی کرد. معمولا میانگین سنی کلاهبرداران اینترنتی از میانگین سنی کلاهبرداران غیراینترنتی کمتر است.
کلاهبردارها با مجرم‌های جرائم دیگر یک تفاوت اساسی دارند؛ چراکه در اکثر جرائم، قربانی بدون رضایت یا آگاهی فرد و در بعضی مواقع به دلیل استفاده مجرم از خشونت، مال خود را در اختیار مجرم قرار می‌دهند.
اما فرد کلاهبردار با انجام مانور متقلبانه، افراد را متقاعد می‌کند که با رضایت شخصی و در برخی موارد حتی با التماس فرد قربانی و با امید کسب منفعت بیشتر، اموال خود را در اختیار کلاهبردار قرار بدهند.
کلاهبرداری به چه معناست؟
در تعریف لغوی، کلاهبرداری به معنای به دست آوردن مال از طریق فریفتن و نیرنگ است به صورتی که قربانی با رضایت خاطر مال خود را در اختیار مجرم قرار می‌دهد. در مراجع حقوقی تعریفی که برای این جرم ارائه شده، به شرح زیر است:
هر کس از راه حیله و تقلب مردم را فریب دهد یا به امور غیرواقع امیدوار کند یا از حوادث و پیشامدهای غیرواقع بترساند یا اسم و عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور یا وسایل تقلبی دیگر، وجوه یا اموال و امثال آن‌ها را تحصیل کرده و از این راه، مال دیگری را ببرد کلاهبردار به حساب می‌آید.
موضوع جرم کلاهبرداری
این جرم به معنای کمک گرفتن از مانور متقلبانه برای تصاحب اموال دارای ارزش مادی -چه کم و چه زیاد- است. به عبارت دیگر، افرادی که به تحصیل یا تصاحب اموالی که دارای ارزش معنوی هستند و قابلیت معاوضه ندارند، مبادرت می‌کنند در قانون به عنوان کلاهبردار شناخته نمی‌شوند.
شرط تحقق جرم کلاهبرداری
برای اثبات کلاهبردار بودن مجرم، لازم است که ثابت شود مجرم به «بردن مال دیگری» اقدام کرده است. از طرفی بردن مال دیگری باید به همراه دو شرط زیر باشد:
- وارد شدن ضرر مالی به قربانی
- انتفاع مالی کلاهبردار یا شخص مورد نظر وی
انواع کلاهبرداری در قانون
در یک نگاه کلی، می‌توان این جرم را بر سه قسم ساده، مجدد و رایانه‌ای دسته‌بندی کرد. در صورت اثبات هر یک از انواع این جرم، مجرم محکوم به رد مال خواهد بود.
مجرم در نوع ساده، مجازاتی بین یک تا هفت سال حبس و جزای نقدی معادل مال برده شده را تحمل خواهد کرد. در صورتی که مجرم به ارتکاب مجدد جرم اقدام کرده باشد باید در انتظار مجازاتی از ۲ تا ۱۰سال حبس و جزای نقدی معادل مال برده شده و انفصال ابد از خدمات دولتی باشد.
در صورتی که اعمال جرم از طریق تشکیل شبکه انجام شود، مجرم مبلغی معادل مجموع اموال را باید پرداخت کند و از طرفی به صورت دائم از خدمات دولتی منفصل می‌شود و حکم حبسی از ۱۵ سال تا حبس ابد در انتظار او خواهد بود.
همچنین در صورت اثبات جرم از نوع مفسدالارض بودن، برای مجرم مجازات مفسد فی‌الارض صادر می‌شود. در مصادیق کلاهبرداری رایانه‌ای حبس از یک تا پنج سال یا جریمه نقدی از ۲۰ تا ۱۰۰ میلیون ریال یا هر دوی این مجازات‌ها برای مجرم صادر خواهد شد.
عناصر جرم کلاهبرداری
همانند سایر جرائم، این جرم از سه عنصر قانونی، مادی و معنوی تشکیل شده است. در ادامه تعریف هر یک از این عناصر ارائه شده است:
- عنصر قانونی
عنصر قانونی به معنای پیش‌بینی عمل ممنوعه در قانون است. همان‌طور که در ماده یک قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری آمده است، می‌توان گفت که هرکس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکت‌ها یا تجارت‌خانه‌ها یا کارخانه‌ها یا موسسات موهوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیرواقع امیدوار کند یا از حوادث و پیشامدهای غیرواقع بترساند یا اسم یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور یا وسایل تقلبی دیگر، وجوه و اموال یا اسناد و قبوض یا مفاصاحساب و امثال آن‌ها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد، کلاهبردار است و علاوه بر رد مال به صاحبش، به حبس از ۱ تا ۷ سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم می‌شود.
در صورتی که شخص مرتکب بر خلاف حقیقت عنوان یا سمت ماموریت از طرف سازمان‌ها یا مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت یا شرکت‌های دولتی یا شهرداری‌ها یا نهادهای انقلابی و به طور کلی قوای سه‌گانه و همچنین نیروهای مسلح و نهادها و مؤسسات مأمور به خدمت عمومی اتخاذ کرده .
یا این که جرم با استفاده از تبلیغ عامه از طریق وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو، تلویزیون، روزنامه و مجله یا نطق در مجامع یا انتشار آگهی چاپی یا خطی صورت گرفته باشد یا مرتکب از کارکنان دولت یا مؤسسات و سازمان‌های دولتی یا وابسته به دولت.
یا شهرداری‌ها یا نهادهای انقلابی یا به طور کلی از قوای سه‌گانه و نیز نیروهای مسلح و مأمورین به خدمت عموم است، علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، از ۲ تا ۱۰ سال و انفصال ابد از خدمات دولتی و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است، محکوم می‌شود.
- تبصره یک: در همه موارد مذکور در این ماده، در صورت وجود جهات و کیفیات مخففه دادگاه می‌تواند با اعمال ضوابط مربوط به تخفیف، مجازات مرتکب را فقط تا حداقل مجازات مقرر در این ماده (حبس) و انفصال ابد از خدمات دولتی تقلیل دهد اما نمی‌تواند به تعلیق اجرای کیفر حکم دهد.
- تبصره دو: مجازات شروع به کلاهبرداری حسب مورد حداقل مجازات مقرر در همان مورد خواهد بود و در صورتی که نفس عمل انجام شده نیز جرم باشد، شروع‌کننده به مجازات آن جرم نیز محکوم می‌شود. مستخدمان دولتی علاوه بر مجازات مذکور چنانچه در مرتبه مدیرکل یا بالاتر یا هم طراز آن‌ها باشند، به انفصال دائم از خدمات دولتی و در صورتی که در مراتب پایین‌تر باشند به ۶ ماه تا ۳ سال انفصال موقت از خدمات دولتی محکوم خواهند شد.
از طرفی، ماده ۷۴۱ کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی به بررسی جرائم رایانه‌ای پرداخته است و قانونی به صورت زیر وضع کرده است:
هرکس به طور غیرمجاز از سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی با ارتکاب اعمالی از قبیل وارد کردن تغییر محل ایجاد یا متوقف کردن داده‌ها یا مختل کردن سامانه‌ی وجه یا مال یا منفعت یا خدمات یا امتیازات مالی برای خود یا دیگری تحصیل کند علاوه بر رد مال به صاحب آن به حبس از ۱ تا ۵ سال یا جزای نقدی از ۲۰ میلیون ریال تا ۱۰۰ میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.
در جرم کلاهبرداری مرتبط با رایانه هرگاه تمهید مقدمات و نتیجه حاصل از آن در حوزه‌های قضایی مختلف صورت گرفته باشد دادگاهی که بانک افتتاح‌کننده حساب زیان‌دیده از بزه در حوزه آن قرار دارد صالح به رسیدگی است.
ماده ۴ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری در خصوص کلاهبرداری از طریق تشکیل شبکه چند نفری، قانونی به این صورت وضع کرده است که در آن بیان می‌کند که کسانی که با تشکیل یا رهبری شبکه چند نفری به امر ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری مبادرت می‌ورزند، علاوه بر ضبط همه اموال منقول و غیرمنقول به نفع دولت، و استرداد اموال مذکور در مورد اختلاس و کلاهبرداری و رد آن حسب مورد به دولت یا افراد، به جزای نقدی معادل مجموع آن اموال و انفصال دائم از خدمات دولتی و حبس از ۱۵ سال تا ابد محکوم می‌شود و در صورتی که مصداق مفسد فی‌الارض باشند مجازات آن‌ها مجازات مفسد‌فی‌الارض خواهد بود.
- عنصر مادی
عنصر مادی به معنی به کار بردن مانور متقلبانه برای فریفتن غیر و بردن مال او است که در این صورت مجرم کلاهبردار نامیده می‌شود. این عمل خود از دو بخش فعل مثبت و شرایط لازم برای تحقق جرم تشکیل شده است.
منظور از فعل مثبت این است که رفتار مجرمانه برای انجام جرم به صورت مثبت باشد. پس می‌توان نتیجه گرفت که حتی با وجود سوء‌نیت اگر ترک فعل از سوی مجرم صورت گیرد، دیگر فرد دچار این جرم نخواهد بود.
از طرفی شروط تحقق جرم به این صورت است که فریب قربانی با وسایلی تقلبی انجام شده باشد و قربانی بدون اطلاع از تقلبی بودن وسایل، فریب مجرم را خورده و مال خود را در اختیار وی قرار داده باشد. تحقق هم زمان این سه شرط از ملزومات اثبات عنصر مادی این جرم است.
مانور متقلبانه از ملزومات اثبات این جرم است که تشخیص این مهم بر عهده دادستان خواهد بود. از طرفی باید این نکته را در نظر داشت که در تعریف این جرم بیان شده است که تحصیل مال از قربانی باید بعد از انجام عملیات فریبکارانه توسط مجرم صورت بگیرد. در غیر این صورت نمی‌توان جرم را از نوع کلاهبرداری به شمار آورد.
- عنصر روانی
عنصر روانی همان داشتن سوء‌نیت از طرف مجرم است. سوء‌نیت خود بر دو نوع عام و خاص است.
نکات کلی در مورد جرم کلاهبرداری
- باید توجه شود که برای اثبات این جرم لازم است تا بعد از استفاده از وسایل تقلبی، قربانی فریب بخورد و مال خود را در اختیار مجرم قرار دهد. بنابراین ترک فعل حتی با داشتن نیت نمی‌تواند به عنوان سند اثبات جرم به حساب آید.
- مال باخته برای دادخواهی می‌تواند از وکیل کمک بگیرد. زیرا معمولا اثبات این جرم دارای مراحل اداری پیچیده‌ای است که وکیل می‌تواند به کاهش زمان دادخواهی کمک کند.
- نکته قابل توجه این است که کلاهبردارها همه جا حضور دارند و می‌توانند با مهارت فوق‌العاد‌ه‌ای پیشنهاد‌های خوب خود را به صورت واقعی به شما عرضه کنند تا شما را فریب داده و مال‌تان را تصاحب کنند.
اگر تجربه‌ای از قرار گرفتن در معرض کلاهبرداری دارید آن را با ما به اشتراک بگذارید تا آگاهی سایر خوانندگان از روش‌های جدید به کار گرفته شده توسط کلاهبردارها افزایش پیدا کند. از طرفی با ارسال این مقاله به دوستان و آشنایان خود آن‌ها را در برابر خطر کلاهبردارها محافظت کنید.
